Rozmowa z prof. Andrzejem Nowakiem, historykiem UJ i PAN, członkiem Rady Muzeum Historii Polski (fragmenty).
Dzieje.pl: Konflikty rosyjsko-ukraińskie mają już swoją historię.
Prof. Andrzej Nowak: Powinniśmy cofnąć się do IX w., czyli do momentu, kiedy tworzyło się pierwsze państwo wschodnich Słowian. Jego głównym ośrodkiem stał się Kijów, zatem pojęcie Rusi Kijowskiej jest już pierwszym spornym pojęciem w rosyjsko-ukraińskich relacjach, ponieważ zarówno Rosja, jak i Ukraina, a także Białoruś mają wspólny korzeń właśnie w Kijowie. Stawiano więc pytanie: do kogo należy Kijów?
Kazimierz Wielki odziedziczył tereny dzisiejszej zachodniej Ukrainy, co spowodowało przesunięcie na wschód granic Korony. Jednak jeszcze ważniejsze w tym kontekście są skutki unii polsko-litewskiej. Litwa skupiła bowiem pod swoim panowaniem ogromną część ziem zachodniej Rusi, a więc właściwie cały teren dzisiejszej Białorusi i większość Ukrainy.
W ciągu kolejnych wieków centrum siły wschodnich Słowian przeniosło się na północ, a ostatecznie od XIV w. do Moskwy, która chciała pretendować do roli zjednoczyciela ziem ruskich. Jednak zjednoczenie bez Kijowa, czyli matki miast ruskich, wydawało się Moskwie niepełne, stąd właśnie powstałe roszczenia imperialnego centrum, które wytworzyło się wokół Moskwy w XV w., do tego, aby bezwzględnie opanować ten obszar.
Jednak część ziem ruskich od XIV w. znalazła się w pewnym historycznym związku z polską Koroną…
Kazimierz Wielki odziedziczył tereny dzisiejszej zachodniej Ukrainy, co spowodowało przesunięcie na wschód granic Korony. Jednak jeszcze ważniejsze w tym kontekście są skutki unii polsko-litewskiej. Litwa skupiła bowiem pod swoim panowaniem ogromną część ziem zachodniej Rusi, a więc właściwie cały teren dzisiejszej Białorusi i większość Ukrainy. W wyniku unii polsko-litewskiej te ziemie znalazły się przez następnych kilka wieków pod potężnym wpływem idącym z Zachodu oraz wpływem specyfiki polskiej kultury politycznej i obywatelsko-wolnościowej.
Oczywiście, Ukraina rozwinęła ją po swojemu. Zauważmy, że kozacka wolność nie jest na pewno taka sama jak wolność szlachecka Rzeczypospolitej. Jednak odwołanie do wolności jako najważniejszej tożsamościowej cechy politycznej wspólnoty Kozaków jest czymś bardzo ważnym.
Z jednej strony mamy bowiem reprezentowaną przez Moskwę zasadę samodzierżawia, w której władca jest panem absolutnym wszystkiego. Na drugim biegunie mamy natomiast zasadę kozackiej wolności i model samorządności miejskiej. Sytuacja, w której obok Rosji trwa i rozwija swoje państwo Ukraina, odwołująca się do tradycji wolnościowych (własnych-kozackich, Rzeczypospolitej, a także Europy), jest dla autokratycznej Rosji śmiertelnie niebezpieczna. Umacniałaby się bowiem alternatywa, z której mogliby zechcieć skorzystać sami Rosjanie i zapragnąć owego wolnościowego modelu, sprawdzonego w „bratniej”, wschodniosłowiańskiej republice, zakosztować go.
Od średniowiecza szły przez Polskę jeszcze inne wpływy, jak chociażby prawo magdeburskie związane z samorządnością w miastach, które jest symbolem przynależności do zachodniej Europy. Z tego wpływu Ukraina także skorzystała, czego dowodem może być chociażby to, że w Kijowie został postawiony pomnik tego prawa.
Czy poza sporem o terytorium i zasady polityczne to napięcie widać w innych obszarach?
Zwróciłbym też uwagę na spór tożsamościowy. Przejęcie Kijowa przez Moskwę w drugiej połowie XVII w. w toku wojen z Rzecząpospolitą, a następnie rozbiory Polski nie usunęły tego sporu, ponieważ część ziem ruskich/ukraińskich pozostała nadal poza zasięgiem panowania Rosji. Mam tu na myśli Lwów, Stanisławów i Tarnopol, czyli obszar, który zagarnęła w wyniku I rozbioru Austria. Przez blisko sto pięćdziesiąt lat te ziemie, o które Ukraina także spierała się z Polską, nadal znajdowały się w zasięgu silnego oddziaływania kulturowo-cywilizacyjnego idącego z Zachodu. To dodatkowo wzmacniała niezależna od Rosji tożsamość zachodniej Ukrainy.
Ponadto w XIX w. zaczął się tworzyć nowoczesny ukraiński projekt narodowy, który był wymierzony zarówno w Rosję, jak i Polskę. Zwolennicy tego projektu nie chcieli się pogodzić z podporządkowaniem Rosji. Ukraina stawała się w pewnym sensie nowoczesnym narodem, co dla Rosji było bardzo dużym wyzwaniem. Geopolitycznie Rosja bez Ukrainy nie mogła być supermocarstwem europejskim, ponieważ to panowanie nad Ukrainą daje Rosji pełny dostęp do Morza Czarnego, a w dalszej kolejności do Bałkanów. Bez tego Rosja traci dużą część swoich imperialnych wpływów w Europie.
Anna Kruszyńska
muzhp.pl
Rozmowa z prof. Andrzejem Nowakiem została przeprowadzona w godzinach porannych 18 lutego 2022 r. i w pełnej wersji znajduje się na portalu dzieje.pl.
