Motyw pasji i męki Chrystusowej jest jednym z ważniejszych w dziełach o tematyce religijnej. Przewijał się w nich na przestrzeni wieków. Oto najważniejsze dzieła poruszające go jeszcze od czasów średniowiecza.
Pasja Chrystusa jest jednym z najważniejszych motywów przewijających się w malarstwie powstałym wokół tematów z kręgu chrześcijaństwa zachodniego. Wielcy malarze i mistrzowie od wieków przedstawiali sceny z ostatnich dni życia Jezusa Chrystusa. Jak na przestrzeni lat zmieniał się sposób ich pokazywania? Historię Męki Pańskiej opowiadają same dzieła i kierunki w sztuce, w ramach których powstały.
– W początkowych wiekach tematyka pasyjna ukazywana była w duchu triumfu nad śmiercią. Na większości przedstawień z IV czy V w. znajdziemy krzyż, wieniec jako symbol zwycięstwa, czasami narzędzia Męki i najwyżej sąd Piłata. Jednak dopiero od IX-X w. zaczynają się wyobrażenia Chrystusa, który jest martwy lub cierpiący – mówił w swoim wywiadzie dla polskiej radiowej Dwójki prof. Jerzy Mizołek.
Z czasem motyw pasji chrystusowej zaczął skupiać się na innych aspektach wydarzenia. Jezus i jego cierpienie w ostatnich chwilach życia na przestrzeni kolejnych stuleci zaczęły być przedstawiane w inny sposób. Zyskał on bardziej ludzki, przyziemny wymiar. Zamiast przenośni i symboli, mistrzowie malarscy zaczęli stosować dosłowność. Cierpienie Chrystusa stało się wręcz namacalne, widoczne, co miało pomóc odbiorcom dzieł w głębszy bardziej refleksyjny i emocjonalny sposób przeżywać ostatnie chwile syna Boga, w którego wierzyli, na Ziemi. Jezus w wizjach malarzy stał się po prostu człowiekiem.
Przemianę od boskości i metaforyki po dosłowność i ludzkość Chrystusa doskonale pokazują największe dzieła o tematyce pasyjnej i religijnej. Oto jak motyw ten zmieniał się w sztuce na przestrzeni wieków.
„Pocałunek Judasza”
Freski w kaplicy Scrovegnich w Padwie to jedne z najważniejszych dzieł nie tylko dla samego ich autora – Giotta di Bondone – ale i motywu pasyjnego w sztuce. Mowa tu przede wszystkim o malowidle przedstawiającym „Pocałunek Judasza”. Zostało ono stworzone około 1305 roku.
Autor przedstawił tu moment zdrady Judasza. Fresk pokazuje chaos tej sceny – walczących o życie Chrystusa apostołów i żołnierzy chcących go pojmać. Jest on tłem dla dwóch postaci wychodzących na pierwszy plan – Jezusa i Judasza. Dzieło nie skupia się na samym cierpieniu, ale bardziej jego symbolice i chwili, która do niego doprowadziła. Fresk jest też kluczowy dla samego kierunku w sztuce. Zrywa kolorystyką z tradycją bizantyńską.
„Biczowanie Chrystusa”
Kolejnym, ważnym dla motywu pasyjnego w sztuce jest dzieło Piera della Francesca „Biczowanie Chrystusa”. Zostało stworzone około 1455 roku. Mistrz najprawdopodobniej przybliżył w nim motyw biczowania Jezusa, choć dobywa się ono w tle pierwszego planu. Dzieło dobrze oddaje zmiany, jakie zaszły w sztuce na przestrzeni stulecia – m.in. zastosowanie innej kolorystyki i perspektywy.
„Chrystus niosący krzyż”
Kolejny aspekt pasji chrystusowej przedstawiony został przez El Greco około roku 1600. Mistrz skupił się w swoim dziele na momencie, w którym Jezus zmierzał z krzyżem w stronę góry Kalwarii. Dzieło jest jednym z bardziej charakterystycznych dla artysty. Przedstawił on Chrystusa i scenę drogi krzyżowej w konwencji odmiennej od tradycyjnej dla tamtego okresu, podobnej do portretów pokutujących świętych. Na twarzy Syna Bożego nie widać cierpienia, choć jego oczy wypełnione są łzami. W dziele ponownie uchwycona została Jego boskość.
„Zdjęcie z krzyża”
Kolejnym kluczowym dziełem przedstawiającym motyw pasyjny jest „Zdjęcie z krzyża” Rogiera van der Weydena. Mistrz stworzył je w pierwszej połowie XV wieku. Obraz przedstawia moment zdjęcia Chrystusa z krzyża. Pokazał tu cierpienie nie tyle samego Jezusa – ten jest tu już martwy – ale osób pod krucyfiksem: Matki Boskiej i apostołów. Innowacyjność dzieła polega na oderwaniu sceny od kontekstu tła. Wszystkie postaci ponownie są tu na pierwszym planie, zamknięte w cierniowym obramowaniu obrazu.
„Złożenie do grobu”
Motyw pasyjny pojawił się także w twórczości Caravaggia. Przykładam jest tu „Złożenie do grobu” – dzieło powstałe w latach 1603-1604 na zamówienia do kaplicy Opłakiwania w kościele Santa Maria in Vallicella w Rzymie. Mistrz wykorzystał tu bardzo charakterystyczny dla siebie światłocień. Malowidło przedstawia moment złożenia do grobu martwego Chrystusa przez św. Jana Apostoła i św. Nikodema. Za ich plecami stoją Matka Boża, Maria Kleofasowa i Maria Magdalena. Co ciekawe, malarz zastosował tu nietypowy zabieg, niejako umieszczając grób po stronie odbiorcy patrzącego ma płótno.
„Chrystus w grobie”
Hans Hans Holbein młodszy w swoim dziele „Chrystus w grobie” postanowił nadać Jezusowi zupełnie ludzkie oblicze. Martwa, naturalnych rozmiarów postać spoczywa w grobie. Na ciele syna bożego widać ślady cierpienia i rozkładu – co jest tak ludzkie, bynajmniej nie boskie. Tak w wizji mistrza Bóg oczekiwał na zmartwychwstanie.
„Chrystus świętego Jana od Krzyża”
Bardzie współcześnie po motyw pasji chrystusowej sięgnął Salvador Dali. Mistrz wykorzystał go w swoim dziele z 1951 roku. Mowa tu o „Chrystusie świętego Jana od Krzyża”. Jest to jeden z bardziej rozpoznawalnych i równocześnie intrygujących obrazów współcześnie przedstawiających ukrzyżowanie Chrystusa. Jest on tu rozpięty na krzyżu, który unosi się w przestrzeni, nad Ziemią. Taki zabieg sugeruje odbiorcy, że ma on do czynienia z Jezusem już po chwili dokonania przez niego dzieła odkupienia win. Krzyż razem z postacią Chrystusa unoszą się w przestworzach, co nadaje im mistyczny charakter, oderwany od historycznych aspektów.
Anna Miler
