Pierwsze dni listopada to w polskiej tradycji szczególny okres. Jest to czas wypełniony zadumą i wspomnieniami o bliskich osobach, których nie ma już między nami. Ta szczególna atmosfera związana jest ze świętami obchodzonymi na początku listopada. Mowa tu oczywiście o Wszystkich Świętych i Dniu Zadusznym. Bliskość obu okazji sprawia, że bywają mylone. Czym różnią się oba święta? Jakie wiążą się z nimi tradycje?
Wszystkich Świętych
Pierwszym z przytoczonych świąt jest Wszystkich Świętych. Przypada ono na 1 listopada i jest jedną z mocniej zakorzenionych w polskiej kulturze tradycji. Jej rodowód sięga ponad tysiąc lat wstecz! Święto ustanowił już w VIII wieku papież Grzegorz III. Zgodnie z jego wolą czczone miały być już nie tylko osoby zmarłe śmiercią męczeńską, ale po prostu wszyscy, których dusze trafiły do nieba. Data 1 listopada na stałe związana została ze świętem w około 935 roku. Od tego momentu w tym wyjątkowym dniu wierni czczą pamięć nie tylko świętych i męczenników, ale i wszystkich zmarłych.
Z obchodami Wszystkich Świętych związany jest oczywiście szereg tradycji – i tych o charakterze kościelnym, i tych świeckich. Zwyczajem, który chyba najmocniej kojarzy się Polakom z 1 listopada, jest odwiedzanie grobów bliskich osób. Wiąże się to z wizytą na cmentarzu, gdzie tradycyjnie na nagrobkach zostawiane są kwiaty, najczęściej chryzantemy, i znicze. Są one symbolem pamięci o zmarłych. Światło palącego się znicza ma nawiązywać do pamięci, wieczności, ale też bliskości i troski. Równocześnie obchody te są okazją do wspólnego, rodzinnego przeżywania zadumy tego wyjątkowego dnia, spotkań i wspominania. Świecki charakter święta miesza się z sakralnym. Z jednej strony Wszystkich Świętych jest dla katolików świętem nakazanym, co wiąże się dla nich tego dnia z obowiązkowym uczestnictwem w mszy świętej. Z drugiej odwiedziny nekropolii dają szansę na zakup przed wejściem na jej teren tradycyjnych przysmaków regionalnych, jak pańska skórka czy obwarzanki. Warto także dodać, że Wszystkich Świętych jest też dniem ustawowo wolnym od pracy.
Dzień Zaduszny
Drugim ze świąt rozpoczynających listopad jest Dzień Zaduszny, czyli Wspomnienie Wszystkich Wiernych Zmarłych. Zgodnie z tradycją przyjęło się, że jest to dzień modlitw za dusze, które nie trafiły od razu do nieba. Zgodnie z tradycją Kościoła Katolickiego wspominani są w tym czasie zmarli, którzy w czyśćcu odbywają pokutę za swoje grzechy. W trakcie obchodów związanych z dniem Wszystkich Świętych odprawia się w ich intencji nabożeństwa – są to tzw. „wypominki”.
Swoją genezą Zaduszki sięgają – podobnie jak Wszystkich Świętych – okresu około 1000 lat wstecz. Jednak za obowiązujące w całym Kościele uznane zostało dopiero w XIII wieku. Ich ustanowienie miało stanowić alternatywę dla pogańskich obrzędów. Chodziło o wyparcie zwyczajów związanych z okresem przełomu października i listopada, wiążących się z czczeniem pamięci o przodkach, zakładaniem przebrań, ucztowaniem i paleniem ogromnych ognisk. Co ciekawe, obrzędy te związały się na stałe z Zaduszkami i w połączonej formie przetrwały w tradycjach polskiej wsi do samego początku XX wieku. Obchodzono je w nocy z 1 na 2 listopada i wiązały się z szeregiem zwyczajów. Jednym z nich było przygotowanie poczęstunku – w postaci chleba, kutii i wódki – dla zbłąkanych dusz i pozostawienie otwartych drzwi domostw. W ramach innego palono ogniska na rozstajach dróg i przy cmentarzach, szczególnie w okolicach grobów samobójców.
W przeciwieństwie do 1 listopada Zaduszki nie są ustawowo wolne od pracy. Wiąże się to z niższą rangą tego święta – traktowane są jako obchody liturgiczne. Wierni Kościoła Katolickiego także nie muszą tego dnia uczestniczyć w mszy świętej.
Świeckie tradycje zaduszne
Okres zaduszny wiąże się nie tylko z obchodami ściśle związanymi z dniem Wszystkich Świętych i Zaduszkami. Czas od 1 do 3 listopada to także moment, w którym na cmentarzach w całej Polsce trwają kwesty. Dochód z nich przeznaczony zostaje najczęściej na rzecz ratowania cmentarnych zabytków, jak pomniki i nagrobki, a także na inne szczytne cele.
Warto też wspomnieć, że Zaduszki doczekały się w Polsce w latach 50. ubiegłego wieku nowej związanej z nimi świeckiej tradycji. Mowa o Zaduszkach Jazzowych, czyli o cyklu koncertów muzyki jazzowej, organizowanych na terenie całego kraju. Zwyczaj ten narodził się w Krakowie, ale szybko rozprzestrzenił się także na inne miasta. Jedną z dłuższych tradycji ich organizowania mogą pochwalić się m.in. Siedlce, Poznań, Bydgoszcz i Wrocław.
Anna Miler
