To bardzo dobrze, że w ostatnich latach wraca się do postaci wielkiego Polaka i wielkiego dowódcy, gen. Józefa Hallera i przypomina się Armię Błękitną, jednak poruszając tematykę tego okresu w historii nie wolno zapominać o innym, niezwykle zasłużonym Polaku – Ignacym Janie Paderewskim, którego 80. rocznica śmierci przypada w tym roku.
Zacznijmy od zacytowania listu Józefa Hallera do Ignacego Paderewskiego z dnia 15 października 1918 r. Podaję pełny tekst:
Mistrzu,
Objąwszy NACZELNE DOWÓDZTWO WOJSK POLSKICH spieszę wyrazić Panu uznanie i podziękowanie w imieniu własnym i moich żołnierzy za ogrom pracy podjętej i wieńczonej – ku radości całej Polski – tak wydatnymi rezultatami. Stoisz tam, Mistrzu, w tak przyjaznej nam dziś – dzięki Tobie – AMERYCE, jak niestrudzony żołnierz na placówce idei polskiej i za to Armia Polska pozdrawia Cię swoim zawołaniem „CZOŁEM”. Mając pod swoją komendą tysiące żołnierzy z Ameryki, umiem ocenić ich ideowość i tężyznę i spodziewam się, że w chwili decydującej staną wszyscy Polacy z Ameryki do apelu. Polecając Ci, Mistrzu, misję, którą wysyłam do Ameryki, łączę raz jeszcze wyrazy czci. Szczerze oddany,
Gen. WP J. Haller
(Archiwum polityczne Ignacego Paderewskiego, Wrocław 1973, t. I, s. 502-503).
W tym krótkim, żołnierskim, treściwym liście znajdują się cztery tropy, które doprowadzą nas do przybliżenia się do prawdy historycznej na tematy poruszone i nieporuszone w przywołanym wyżej wywiadzie. Te tropy: ocena pracy Paderewskiego w Ameryce jako „ogromnej”; wskazanie na Amerykę, jako na siłę „przyjazną”; stwierdzenie, że nadawca listu ma pod swą komendą „tysiące żołnierzy z Ameryki”; wreszcie, znajdujemy tam informację na temat samego Hallera.
Pójdźmy tymi tropami.
Trop pierwszy – „ogrom pracy” Paderewskiego
Światowej sławy pianista i kompozytor, a zarazem wielki patriota i filantrop, przybył do Ameryki w kwietniu 1915 r. ze Szwajcarii, gdzie stworzył wraz z Henrykiem Sienkiewiczem Komitet Ratunkowy dla Polski, via Paryż i Londyn, gdzie powołał podobne komitety (dla zwięzłości nie podaję ich pełnych nazw). Takiż komitet założył w Ameryce. Od samego początku podjął prace i działania na rzecz niepodległości Polski, nawiązując do swego dawniejszego czynu w tej mierze: ufundowania Pomnika Grunwaldzkiego w Krakowie (1910) i uczynienia z jego odsłonięcia wielkiej, ogólnonarodowej manifestacji, pierwszej takiej od III rozbioru. W Ameryce Paderewski mobilizował opinię publiczną polonijną (ok. 4 milionową) i amerykańską na rzecz Polski zwołując wiece, na których przemawiał, a potem grał. Miał takich wystąpień przeszło 300 w ciągu trzech i pół lat. Doprowadził z sukcesem do zjednoczenia prawie wszystkich organizacji Polonii amerykańskiej (łącznie piętnastu) – w tej liczbie był Sokół i Związek Narodowy Polski – które 1 lipca 1917 r. udzieliły mu formalnego pełnomocnictwa do reprezentowania ich wobec rządu USA i rządów sprzymierzonych. Co też Paderewski nieustannie czynił uczestnicząc w konferencjach, prowadząc szeroką korespondencję. Kontynuował swe „ogromne prace” po przybyciu do Polski w końcu 1918 r. – „ku radości całej Polski”. Miał za sobą mandat poczwórny: wolę większości Polaków w kraju i za granicą; upoważnienie paryskiego Komitetu Narodowego Polskiego uznanego formalnie przez aliantów za tymczasowy rząd Polski; pełne poparcie wszystkich zwycięskich aliantów, a osobiście prezydenta Wilsona; zaplecze wojskowe w postaci Armii Polskiej we Francji.
W Warszawie u władzy był już Józef Piłsudski. Sprawował on urząd Naczelnika Państwa (tak nazwany wzorem Kościuszki) i patronował socjalistycznemu rządowi Jędrzeja Moraczewskiego. Piłsudski początkowo nie chciał dzielić się władzą z Paderewskim. Wkrótce jednak realistycznie ocenił osobiste wartości i polityczny posag, jaki oferował Paderewski. Powołał go na Prezesa Rady Ministrów i Ministra Spraw Zagranicznych, co stało się 16 stycznia 1919 r. Powołanie Paderewskiego na szefa rządu przyniosło uznanie tegoż rządu przez państwa Zachodu oraz otworzyło upusty pomocy materialnej i pożyczek udzielanych Polsce. Kierując rządem Paderewski podjął gigantyczną pracę porządkowania prawa, administracji, gospodarki, a przede wszystkim zjednoczenia ziem i ludności trzech byłych zaborów. Następnie Paderewski był Delegatem Polski na Konferencję Pokojową w Wersalu (1919), gdzie wraz z Romanem Dmowskim, niestrudzenie i – w wielu sprawach – skutecznie walczył o polskie granice, o wypromowanie Polski jako pełnoprawnego i suwerennego państwa po 123 latach politycznego nieistnienia.
Od początku współpracy Ignacego Paderewskiego z Józefem Piłsudskim – wymuszonej przez sytuację międzynarodową i wolę Polaków w kraju i za granicą – Paderewski był traktowany przez Piłsudskiego jako rywal. Piłsudski tolerował jednak Paderewskiego – tak długo jak tylko on mógł wykonywać kolejne wielkie zadania: doprowadzenie do dyplomatycznego uznania polskich władz na arenie międzynarodowej; zbudowanie podwalin struktur ustrojowych, państwowych i gospodarczych kraju; wynegocjowanie w Wersalu granic pozwalających państwu funkcjonować samodzielnie; zapewnienie Polsce zagranicznej pomocy gospodarczej i żywnościowej oraz udzielenie jej pożyczek finansowych. Wykonał „ogrom pracy”.
Po powrocie z Konferencji Wersalskiej do Warszawy w lipcu 1918 r. Paderewski borykał się z coraz większymi trudnościami stwarzanymi mu przez Piłsudskiego i legionową „sitwę”, część prasy, część Sejmu. W rezultacie uznał, że nie może efektywnie sprawować swych urzędów i złożył je 9 grudnia 1919, a niedługo po tym wyjechał z kraju. Jeszcze raz podjął służbę narodowi w czasie wojny z bolszewikami jako Delegat Polski przy Radzie Ambasadorów (1919), a następnie w Lidze Narodów (1920 – 1921).
Trop drugi – „przyjazna Ameryka”
Działając w Ameryce Paderewski wszedł w bezpośredni kontakt z rządem USA. Już w 1915 r. nawiązał kontakt i współpracę z płk. Edwardem Housem, doradcą Prezydenta Woodrowa Wilsona, a następnie, w 1916 r. z samym Prezydentem, z którym spotykał się trzy razy w Białym Domu – w marcu i lipcu, kiedy to koncertował i potem rozmawiał z Prezydentem; w październiku, kiedy to odbył z nim dłuższą rozmowę polityczną na temat Polski, oraz w listopadzie, w jego siedzibie w New Jersey, także, oczywiście, mówiąc o Polsce. Na prośbę Prezydenta Wilsona, przekazaną mu przez płk. Housa, Paderewski opracował Memoriał na temat Polski (datowany 11 stycznia 1917), który zawierał zarys dziejów Polski; opis geograficzny ziem polskich; analityczne przedstawienie historyczne, geograficzne i polityczne trzech zaborów – pruskiego, austriackiego i rosyjskiego; wezwanie do wskrzeszenia Polski w jej granicach przedrozbiorowych, z dostępem do morza. W ślad za tym dokumentem Paderewski opracował w ciągu następnych dni dla Prezydenta Wilsona kolejny Memoriał uzasadniający konieczność przyznania przyszłej Polsce Prus Wschodnich i Gdańska. Memoriały te zaowocowały oficjalnym oświadczeniem złożonym przez Prezydenta w Senacie USA 22 stycznia 1917 r. postulującym powstanie „zjednoczonej, niepodległej i autonomicznej Polski”. Następnie Prezydent Wilson włączył sprawę polską do swego Planu Pokojowego, ogłoszonego 8 stycznia 1918 r. Punkt 13 tego planu określił jako jeden z warunków pokoju powstanie „zjednoczonej i niepodległej Polski z dostępem do morza”. Doprawdy, jak pisze Haller w swym liście, Ameryka była wtedy Polsce „przyjazna”.
Trop trzeci – „tysiące żołnierzy z Ameryki”
Od początku działań w Ameryce Paderewski zaczął pracować nad projektem utworzenia w USA armii polskiej, która, przerzucona do Europy, byłaby poważnym argumentem w staraniach o odzyskanie przez Polskę niepodległości. Ponieważ Stany Zjednoczone formalnie nie uczestniczyły jeszcze wtedy w wojnie zachowując neutralność, tworzenie tej armii, szkolenie ochotników nie mogło dokonywać się na ich terytorium. Natomiast, sąsiadująca z USA Kanada (jako dominium Wielkiej Brytanii) była stroną w wojnie. Zarazem, idea stworzenia polskiego wojska w Kanadzie żywa była już od 1914 r. Idea utworzenia polskich sił zbrojnych kiełkowała także we Francji. W oparciu o splot tych okoliczności Paderewski postanowił tworzyć wojsko polskie w Kanadzie, pod auspicjami Armii Kanadyjskiej, oczywiście za wiedzą Wielkiej Brytanii, a w porozumieniu z Francją i przy jej pomocy (dostarczenie umundurowania – błękitnych mundurów – stąd później nazwa „Armia Błękitna” i uzbrojenia). Szkoleniowy obóz wojskowy został zorganizowany, w Kanadzie, tuż za Niagarą, rzeką graniczną z USA, w okolicy miasteczka Niagara-on-the Lake, w prowincji Ontario. Następny obóz wojskowy dla polskich ochotników został utworzony w St. Johns, w prowincji Quebec. Były to formalnie obozy Armii Kanadyjskiej, ale szkolili się w nich ochotnicy polscy z USA, a w znacznie mniejszej liczbie, również z Kanady. Patronat nad całą akcją na terenie przyjęło Sokolstwo. Na samym początku roku 1917, do kanadyjskiego Toronto przybyło wysłanych z USA 23 ochotników-Sokołów, aby podjąć szkolenie oficerskie. Następna grupa szkoliła się na oficerów pod patronatem Sokoła, a w oparciu o donację Paderewskiego, w Cambridge Springs w Pensylwanii od połowy marca 1917 r. Paderewski niejako ujawnił ideę tworzenia wojska polskiego na kontynencie amerykańskim, przemawiając 4 kwietnia 1917 r. na nadzwyczajnym Sejmie Sokolstwa w Pittsburghu, ogłaszając publicznie inicjatywę powołania Armii Polskiej w Stanach Zjednoczonych pod nazwą „Armia Kościuszki”. Zaraz potem USA weszły do wojny 6 kwietnia 1917 r.
4 czerwca 1917 r. prezydent Francji, Raymond Poincaré, wydał, z inicjatywy Romana Dmowskiego, dekret o utworzeniu „Armii Polskiej we Francji” – była to początkowo armia prawie bez żołnierzy. Paderewski, stale w kontakcie z Dmowskim, nawiązał porozumienie z twórcami Armii Polskiej we Francji i uzgodnił, że właśnie tworzona przez niego Armia Kościuszki, będzie rdzeniem Armii Polskiej we Francji.
6 października 1917 r. armia ta została oficjalnie uznana przez Stany Zjednoczone za autonomiczną jednostkę i w ślad za tym otrzymała formalne zezwolenie na rekrutację na terenie USA. Od tej pory rekrutacja nabrała dodatkowego rozpędu. Wspomagali ją swymi autorytetami, obok Paderewskiego, Jan Smulski, wybitny działacz polonijny oraz przybyły z kraju Andrzej Małkowski, twórca Harcerstwa. Poza obozem w Niagara-on-the Lake w Kanadzie, został utworzony nowy obóz szkoleniowy, już na terytorium USA, w Fort Niagara, po amerykańskiej stronie rzeki Niagara. Napłynęło tam tysiące nowych ochotników. 4 listopada 1917 r. flaga polska została uroczyście podniesiona w obozie wojskowym w Niagara-on-the Lake. 21 listopada Paderewski odebrał tam defiladę żołnierzy Armii Kościuszki i przemówił do wojska. 23 lutego 1918 r. polityczną kontrolę nad Armią Polską we Francji przyjął Komitet Narodowy Polski. Paderewski wizytował swe wojsko ponownie w czerwcu 1918 r., odebrał defiladę i przemówił: „Przychodzę do was ze słowem miłości na ustach, z bezmierną wdzięcznością w sercu. (…) Idźcie śmiało! Idźcie z wiarą w świętość naszej sprawy, idźcie z wiarą w zwycięstwo!” (Archiwum polityczne… j.w. t. 1, s. 368-369).
Kolejne transporty Armii Kościuszki opuszczały obozy treningowe i płynęły do Francji. Ostatecznie wysłano łącznie 20.720 oficerów i żołnierzy. Wojsko to zasilało Armię Polską we Francji (pod dowództwem francuskim) i było kierowane na front, walcząc z Niemcami w Szampanii, jako osobny związek wojskowy pod dowództwem francuskim, w ramach 4 Armii Francuskiej. Od początku Polacy ponosili straty. M.in. 11 lipca 1918 r. poległ por. Łucjan Chwałkowski, poeta, jeden z pierwszych oficerów Armii Kościuszki. Łączne straty miały wynieść ok. 3.600 żołnierzy.
Armia Polska we Francji szybko obrosła dodatkowymi tysiącami, bowiem wiadomość o istnieniu polskiego wojska we Francji rozniosła się po całej walczącej Europie, po całym świecie. Zaczęli do niego napływać masowo dezerterzy-Polacy z wojsk niemieckich i austriackich. Natomiast państwa Ententy (na froncie zachodnim – Francja, Wielka Brytania, Włochy, potem USA) zgodziły się zwalniać do armii polskiej, jeńców wojennych – Polaków, wziętych przymusowo z poboru w Niemczech i Austrii, a teraz zgłaszających się w obozach jenieckich do wojska polskiego. Przybyły także grupy ochotników z Anglii, Argentyny, Brazylii, Holandii i Rosji. W ciągu niespełna czterech miesięcy lata i jesieni 1918 r. napłynęło w sumie do Armii Polskiej we Francji przeszło 60 tysięcy ludzi, co w rezultacie uczyniło ją potężną siłą liczącą około 80.000 tysięcy. (Niektóre źródła szacują ją na 100.000). Byli to w większości żołnierze doskonale wyszkoleni. Dzięki tej armii i dzięki uznaniu przez państwa zachodnie Komitetu Narodowego Polskiego za tymczasowy rząd Polski (uznanie przez Francję – 20 września 1918, Wielką Brytanię –15 października, Włochy – 30 października, USA – 10 listopada) Polska wzięła udział w defiladzie zwycięstwa w listopadzie 1918 r. w Paryżu. (Czego haniebnie odmówili jej alianci w 1945 r. pod naciskiem Stalina).
Armia dysponowała znakomitym wyposażeniem (cyfry przybliżone, źródła różnią się nieco między sobą): 88 ciężkich dział, 172 działa polowe 75 mm, 106 dział piechoty 37 mm, 120 czołgów, 98 samolotów, karabiny maszynowe w każdej drużynie. Armia miała m.in. oddziały inżynieryjne i łączności, oraz 7 szpitali wojskowych, a do tego 10 tysięcy koni dla kawalerii. Dzięki wysiłkom Paderewskiego i Dmowskiego Armia ta została przetransportowana do Polski (kwiecień – czerwiec 1919).
Działając jako Naczelnik Państwa i Wódz Naczelny, rozkazem z 1 września 1919 r. Józef Piłsudski praktycznie jednak zlikwidował Armię Błękitną. Została rozformowana, rozczłonkowana i rozrzucona po różnych dywizjach Wojska Polskiego, a w ten sposób unicestwiona jako osobna jednostka wojskowa. Jej dowódcy zostali rozproszeni, a na ich miejsce wprowadzono oficerów legionowych. Włączeni w różne dywizje żołnierze – byłej – Armii Błękitnej, byli ogromnie wartościowym i doświadczonym elementem polskiego wojska. Stali się decydującym czynnikiem w wielu bitwach wojny z bolszewikami, która miała wybuchnąć już niedługo. Nie wszyscy.
Bowiem Piłsudski podjął decyzję o przymusowy zdemobilizowaniu, internowaniu, a następnie odesłaniu do Ameryki 12.000 amerykańskich ochotników – kiedyś – Armii Kościuszki, wyszkolonych w Niagara-on-the Lake, zebranych i niejako pobłogosławionych przez Paderewskiego. Wszystko wskazuje na to, że zostali oni tak potraktowani właśnie jako najbardziej przywiązany do Paderewskiego rdzeń byłej Armii Błękitnej. Ich ewakuacja z Polski trwała od marca 1919 r. aż do lutego 1921. W tym czasie toczyła się już wojna z bolszewikami, od lipca 1920 r. organizowano „Armię Ochotniczą”, a najlepszych żołnierzy Armii Błękitnej w tym samym czasie trzymano w internowaniu, pakowano na okręty i praktycznie wyrzucano z kraju. Co bodaj jeszcze gorzej, w latach następnych tym ludziom rząd Rzeczypospolitej odmówił rent wojskowych, a rodzinom poległych — odpraw pośmiertnych, przewidzianych prawem. Było to straszną krzywdą. Podkopało tradycyjne przywiązanie Polonii amerykańskiej do ojczyzny.
Trop czwarty – postać gen. Józefa Hallera
Przybył on z Rosji do Paryża 13 lipca 1918 r. Dmowski włączył go w prace tworzonego przez siebie Komitetu Narodowego Polskiego, który oficjalnie powołany został 15 sierpnia w Lozannie i wkrótce przeniesiony do Paryża. Członkiem KNP i delegatem na USA został Paderewski, który wprowadził w jego skład również Franciszka Fronczaka z Buffalo, lekarza i majora armii USA. 4 października 1918, KNP mianował gen. Hallera dowódcą Armii Polskiej we Francji. Od momentu objęcia przez Hallera dowództwa tej Armii (oczywiście nie wcześniej) zaczęto ją nazywać „Hallerczykami” lub „Armią Generała Hallera”, dodając te miana do „Armii Błękitnej”. We Francji generał dowodził tą armią w czasie trwania wojny (do 11 listopada 1918), szkolił ją i reorganizował, a następnie przygotował jej transport do kraju.
Gen. Haller przybył do Warszawy 21 kwietnia 1919 r. witany jak bohater. Prawie zaraz, z częścią swej Armii (z korpusem 35.000 żołnierzy) został skierowany w maju na front wschodni i z wielkimi sukcesami bojowymi walczył z Ukraińcami i bolszewikami. Już w czerwcu 1919 r. został jednak przez Piłsudskiego odwołany z dowództwa Błękitnej Armii i skierowany na dowództwo Frontu Południowo-Zachodniego, wtedy nieaktywnego. Był więc gen. Haller dowódcą Armii Błękitnej tylko osiem miesięcy (od października 1918 do czerwca 1919), ale jego legenda jako wodza i legenda tej armii przetrwała lata –przetrwała wieki – mówimy o nim i jego wojsku w XXI w.
Po zdjęciu go przez Piłsudskiego z dowództwa Armii Błękitnej gen. Haller był przez kilka tygodni bez przydziału, a 19 października został mianowany dowódcą utworzonego wtedy Frontu Pomorskiego. To z tym wojskiem generał dotarł do Pucka i 10 listopada symbolicznie zaślubił Polskę z morzem. W czasie wojny z bolszewikami był energicznym „Generalnym Inspektorem Armii Ochotniczej” powstałej na apel Wincentego Witosa (a nie dowódcą swojej doskonale wyszkolonej Armii Błękitnej), a następnie otrzymywał marginalne stanowiska w wojsku – był m.in. Inspektorem Generalnym Artylerii. Po przewrocie majowym (1926), któremu się sprzeciwił, został wysłany na emeryturę. Urodzony w 1873, miał wtedy 53 lata. Jeszcze jeden wielki Polak niewykorzystany dla Polski – odsunięty w pełni swych sił, energii, talentu i umiejętności.
Trzeba na koniec zadać pytanie…
Jak to się stało, że – decydujący dla wielu – udział Paderewskiego w „wybiciu się Polski na niepodległość” był latami niedoceniany, pomniejszany, zapominany? Bo przecież właśnie pojawienie się Paderewskiego – postaci tak wybitnej, znanej, charyzmatycznej – na politycznej scenie Polonii amerykańskiej, Ameryki, Polski i świata stało się jednym z zasadniczych czynników, które przesądziły o zmartwychwstaniu Polski jako państwa niepodległego. Jego stałe dążenie do wartości wyższych, poparte było nieprawdopodobną wręcz pracowitością. Jego artyzm harmonijnie łączył się z wiedzą. Jego maniery, uwaga i szacunek dla każdego rozmówcy (posługiwał się siedmioma językami) pozwoliły mu komunikować się swobodnie zarówno ze zwolennikami jak przeciwnikami. Paderewski zogniskował wolę Polaków w kraju i na emigracji. Skutecznie uczestniczył w międzynarodowej grze mocarstw i licznych budzących się z letargu niewoli narodów. Opatrzność i Historia znalazły w nim szczególnego pośrednika.
Po dymisji i wyjeździe Paderewskiego z kraju w 1920 r. rozciągnięto nad nim w Polsce kurtynę milczenia. Przez Piłsudskiego i jego obóz był traktowany jako – wciąż potencjalne – zagrożenie polityczne. Wszelkimi sposobami pamięć o nim była zamazywana. Jego zasługi zapominane. Trzymany był z dala od Polski. Raz tylko przyjechał do bliskiego swemu sercu Poznania, aby przyjąć doktorat honorowy nadany mu przez Uniwersytet Poznański (1924). Niejako zrewanżował się Poznaniowi fundując pomnik prezydenta Wilsona w parku jego imienia (1931).
Paderewski odniósł się krytycznie do zamachu majowego Piłsudskiego w 1926 r., co pogłębiło przepaść między nim a obozem rządzącym. Ta przepaść była nadal nie do pokonania i po śmierci Piłsudskiego (1935), gdy rządzili Polską jego pogrobowcy. Paderewski udzielił wtedy (1936) poparcia wysiłkom gen. Józefa Hallera, gen. Władysława Sikorskiego i Wincentego Witosa, którzy wysuwali program uzdrowienia polskiej polityki, tworząc wraz z Paderewskim tzw. Front Morges (1936). Narady tego gremium odbywały się w jego szwajcarskiej siedzibie, pod jego patronatem.
Przegrana wojna z Niemcami i agresja sowiecka na Polskę w 1939 r. stworzyły znów potrzebę odwołania się do autorytetu Paderewskiego. Mając siły bardzo już nadwątlone, nie przyjął proponowanego mu urzędu Prezydenta Polski. Nie uchylił się jednak od przewodnictwa Rady Narodowej RP w Paryżu w 1940 r. Niebawem jako emisariusz narodowy, pojechał do USA mobilizować na rzecz Polski opinię amerykańską, światową i polonijną i próbować znów, jak w latach I wojny światowej, zebrać ochotników do walki o Polskę. Haniebne stanowisko władz polskich w sprawie emerytur i odpraw dla ochotników tamtej wojny, spowodowało całkowite niepowodzenie tej inicjatywy.
Ignacy Paderewski zmarł w Nowym Jorku w 1941 r., po roku morderczego dlań już wtedy programu podróży, rozmów, konferencji, przemówień. Na podstawie osobistej decyzji Prezydenta Roosevelta, został pochowany z najwyższymi honorami państwowymi i wojskowymi jakie Ameryka może zaofiarować głowie państwa, na cmentarzu wojskowym Arlington w Waszyngtonie.
Po raz drugi kurtynę milczenia zaciągnął nad Paderewskim, a raczej nad pamięcią o nim, powojenny rząd komunistyczny. Paderewski zapisał się bowiem na tych kartach historii Polski, które komuniści wydarli z podręczników i starali się je wydzierać z serc i pamięci Polaków. Nie wolno więc było wspominać o jego niezwykle ważnej roli we wskrzeszeniu Polski w 1918 r.
A jak jest dziś?
Prof. dr hab. Kazimierz Braun
Prof. dr hab. Kazimierz Braun – reżyser, pisarz, uczony. Absolwent Polonistyki na Uniwersytecie im. A Mickiewicza w Poznaniu, gdzie doktoryzował się w 1971 r. i Wydziału Reżyserii w PWST w Warszawie. Habilitował się na Uniwersytecie Wrocławskim w 1975 r. oraz w PWST Warszawa w 1987 r. Został mianowany profesorem w USA w 1989 r. i w Polsce w 1992 r. (na podstawie uchwały Uniwersytetu Wrocławskiego z 1985 r. wówczas zablokowanej przez władze komunistyczne). W latach 1967-1974 kierował Teatrem im. J. Osterwy w Lublinie, a w latach 1975-1984 Teatrem Współczesnym we Wrocławiu, skąd został wyrzucony z powodu działalności opozycyjnej. Od 1985 r. mieszka i pracuje w Stanach Zjednoczonych. Wyreżyserował ponad 150 przedstawień teatralnych w Polsce, USA, Irlandii, Kanadzie, Niemczech i in. krajach. Wykładał na uniwersytetach polskich i amerykańskich, m.in. na Uniwersytecie Wrocławskim, Uniwersytecie im. A. Mickiewicza w Poznaniu i Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, oraz New York University, University of California Santa Cruz i University at Buffalo. Jest autorem ponad 50 książek z dziedziny historii teatru oraz powieści, dramatów i poezji, które publikowane były w językach polskim, angielskim, czeskim, hiszpańskim, rosyjskim i ukraińskim.
