22 czerwca 1792 r. król Stanisław August ustanowił Order Virtuti Militari (dosł. Cnocie wojskowej). Odznaczenie miało być przyznawane za zasługi na polu bitwy. Z zamiarem tym król nosił się już od pewnego czasu. Po pierwszym większym zwycięstwie w wojnie polsko-rosyjskiej przeciwko konfederacji targowickiej, w obronie Konstytucji 3 maja, pod Zieleńcami (18 czerwca 1792), dowodzący w niej królewski bratanek książę Józef Poniatowski poprosił stryja o specjalne odznaczenie dla żołnierzy. Pierwsze ordery nadano wraz z ustanowieniem odznaczenia, 22 czerwca. Wręczono je 25 czerwca w Ostrogu nad Horyniem na Wołyniu, w miejscu stacjonowania polskich oddziałów.
Wśród 15 udekorowanych byli generałowie: ks. Józef Poniatowski, Tadeusz Kościuszko, Michał Wielhorski, Stanisław Mokronowski, ks. Eustachy Sanguszko i Józef Zajączek, a prócz nich dwóch pułkowników, jeden podpułkownik, dwóch majorów, dwóch poruczników oraz jeden szef szwadronu. Kilka miesięcy później, po powrocie ks. Poniatowskiego do Warszawy, ustanowiono statut orderu, wprowadzając rozdział na pięć klas: Krzyż Wielki z Gwiazdą, Krzyż Komandorski, Krzyż Kawalerski, Medal Złoty, Medal Srebrny. Nad przyznawaniem odznaczeń miała czuwać Kapituła, do której weszliby wszyscy odznaczeni 25 czerwca. Do nieodległego już końca panowania Stanisława Augusta udało się w tym czasie nadać go aż 526 osobom.
Order ten, jak niewiele innych odznaczeń, miał burzliwą historię.
Odznaczenie Virtuti Militari nosiło różne nazwy:
- 1792–1794 – Order Virtuti Militari,
- 1806–1815 – Order Wojskowy Księstwa Warszawskiego,
- 1815–1831 – Order Wojskowy Polski,
- 1832–1918 – Polska Odznaka Zaszczytna za Zasługi Wojenne,
- 1919–1933 – Order Wojskowy Virtuti Militari,
- 1933–1945 – Order Wojenny Virtuti Militari,
- 1960–1992 – Order Virtuti Militari,
- od 1992 – Order Wojenny Virtuti Militari.
Pierwotnie order miał kształt owalny. Na awersie był napis „SAR” (łac. Stanislaus Augustus Rex) zwieńczony koroną królewską, a pod monogramem – dwie gałązki palmowe. Na rewersie wygrawerowano dwuwierszem napis „VIRTUTI MILITARI”. Już na przełomie sierpnia i września 1792 roku – po ustanowieniu statutu Orderu – zmieniono jego wygląd m.in. poprzez nadanie mu kształtu krzyża, który przetrwał, z pewnymi modyfikacjami, do dnia dzisiejszego.
Obecnie Order Wojenny Virtuti Militari ma formę nadaną mu w 1933 roku.
Odznaką Orderu Wojennego Virtuti Militari jest krzyż równoramienny, zakończony na rogach ramion kulkami. Na ramionach poziomych krzyża umieszczony jest napis „VIRTUTI”, na ramionach pionowych napis „MILITARI”. Ramiona krzyża w klasach I, II i III pokryte są czarną emalią w złoconym obramowaniu, w klasie IV złocone z wewnętrznym czarno emaliowanym obramowaniem i w klasie V srebrzone z wewnętrznym czarno emaliowanym obramowaniem. Napisy w klasach I, II i III są złocone, w klasach IV i V czarno emaliowane. W środku krzyża na złoconej, okrągłej tarczy w dwudzielnym wieńcu laurowym pokrytym zieloną emalią umieszczony jest biało emaliowany orzeł w kształcie z roku 1792. Na odwrotnej stronie krzyża w środku napis „HONOR I OJCZYZNA” oraz data „1792”. Krzyż w klasach I i II zwieńczony jest złoconą koroną królewską. Wymiar krzyża wynosi: w I klasie – 64 mm, w klasie II – 55 mm, w klasie III – 45 mm i w klasach IV i V – 38 mm.
(Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 10.11.1992 r.)
Burzliwe dzieje orderu widać choćby w tym, że nadawali go kolejno: król, car, „braterski zespół”, książę warszawski, Zgromadzenie Kawalerów, Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, Naczelny Dowódca Wojska Polskiego, Krajowa Rada Narodowa oraz Prezydent RP na wniosek Kapituły.
Zmieniały się przywileje odznaczonych. Przykładowo, na sam koniec swego panowania (październik 1812 r.) książę warszawski Fryderyk August postanowił, iż każdy podoficer i szeregowy odznaczony Krzyżem Złotym lub Srebrnym miał prawo pobierać roczną pensję, do czasu awansu na oficera, lub w przypadku zwolnienia ze służby wojskowej – dożywotnio.
Z kolei Sejm Rzeczypospolitej Polskiej postanowił m.in., że każdy kawaler orderu (bez względu na klasę i inne pobory otrzymywane z tytułu wykonywanej pracy) będzie otrzymywał dożywotnio roczną „pensję Orderową” w wysokości 300 zł. Ponadto przyznano kawalerom przywilej pierwszeństwa przy przydziale ziemi, obejmowaniu posad rządowych, przyjmowaniu do zakładów dla inwalidów oraz uzyskiwaniu dla dzieci miejsc stypendialnych w rządowych placówkach oświatowych i zakładach wychowawczych.
Order bywał znoszony. Już 29 sierpnia 1792 konfederacja targowicka zabroniła jego noszenia pod groźbą surowych kar, ale zakaz uchylono w listopadzie 1793 r. 7 stycznia 1794 Rada Nieustająca unieważniła order i zakazała jego noszenia, co uchylił dekret Fryderyka Augusta w 1806 roku. 12 stycznia 1832 r. car Mikołaj I zdegradował odznaczenie do rangi rosyjskiej „Polskiej Odznaki Zaszczytnej za Zasługi Wojenne”. Miano orderu odzyskał dzięki Sejmowi Ustawodawczemu RP 1 sierpnia 1919 roku – jako Order Wojskowy Virtuti Militari.
Obowiązujące do dzisiaj klasy Orderu ustalił dekretem król saski i książę warszawski Fryderyk August (26 grudnia 1806 roku):
- I klasa – Krzyż Wielki (z gwiazdą),
- II klasa – Krzyż Komandorski,
- III klasa – Krzyż Kawalerski,
- IV klasa – Krzyż Złoty,
- V klasa – Krzyż Srebrny.
Pierwszą „konstytucyjną” Kapitułę Orderu Virtuti Militari powołał w styczniu 1920 roku Naczelnik Państwa Józef Piłsudski. W jej skład weszli:
- marszałek Józef Piłsudski – przewodniczący,
- gen. broni Józef Haller,
- gen. por. Wacław Iwaszkiewicz–Rudoszański,
- gen. ppor. Jan Romer,
- gen. ppor. Edward Rydz-Śmigły,
- gen. ppor. Franciszek Latinik,
- płk Mieczysław Kuliński,
- płk Stanisław Skrzyński,
- mjr Mieczysław Mackiewicz,
- kpt. Andrzej Kopa,
- kpt. Adam Koc.
Odznaczeniem mogą być uhonorowane nie tylko osoby fizyczne. Do tego grona dołączyły także w roku 1920 miasta Lwów i Verdun, a następnie jednostki wojskowe oraz okręty. W roku 1939 uhonorowano orderem Warszawę.
Historia Orderu to nie tylko świetność i splendor. W 1976 roku w proteście przeciwko odznaczeniu przez władze PRL Leonida Breżniewa Orderem Virtuti Militari I Klasy przedwojenni dowódcy odznaczeni tym Orderem zorganizowali uroczyste złożenie swoich odznaczeń na Jasnej Górze, gdzie je zostawili przed obrazem Matki Boskiej.
Po 1989 roku Orderu Virtuti Militari nie przyznano.
10 lipca 1990 prezydent Wojciech Jaruzelski uchylił uchwałę Rady Państwa PRL z 21 lipca 1974 r. w sprawie nadania Krzyża Wielkiego Orderu Wojennego Virtuti Militari Leonidowi Breżniewowi. 2 sierpnia 1995 prezydent Lech Wałęsa uchylił uchwałę Krajowej Rady Narodowej z 24 kwietnia 1946 r. w części dotyczącej nadania generałowi broni Krzyża IV klasy Orderu Virtuti Militari Iwanowi Sierowowi. 26 lipca 2006 r. prezydent Lech Kaczyński pozbawił Wincentego Romanowskiego orderu nadanego rozkazem Naczelnego Dowódcy Wojska Polskiego z 3 sierpnia 1945 r.
Obecne reguły przyznawania orderu Virtuti Militari są następujące:
- Krzyż Wielki – I klasa – może otrzymać naczelny wódz za zwycięską wojnę, wyjątkowo – już po jej zwycięskim zakończeniu, dowódca armii lub wyższy dowódca za całokształt pracy wojennej przy wykazaniu się wybitnymi wynikami w poszczególnych kampaniach.
- Krzyż Komandorski – II klasa – może otrzymać dowódca armii albo wyższy dowódca, wyjątkowo dowódca grupy, dywizji lub równorzędny, za śmiałe i pełne inicjatywy prowadzenie operacji wojennej, mającej duże znaczenie dla przebiegu wojny, jak również oficer, który przyczynił się wybitnie do rozstrzygającego zwycięstwa.
- Krzyż Kawalerski – III klasa – może być nadany dowódcy oddziału do dowódcy armii włącznie za nadzwyczajne czyny bojowe lub wybitną inicjatywę, połączoną z umiejętnym i skutecznym dowodzeniem, a wyjątkowo może go otrzymać oficer sztabu za współpracę z dowódcą, jeżeli ta współpraca przyczyniła się do rozstrzygającego zwycięstwa w bitwie.
- Krzyż Złoty – IV klasa – może być nadany żołnierzowi, który posiadał już Krzyż Srebrny (w wyjątkowych przypadkach ten warunek może być pominięty) za umiejętne i skuteczne dowodzenie oddziałem do dywizji włącznie lub za wybitną inicjatywę, zapewniającą duży sukces bojowy.
- Krzyż Srebrny – V klasa – może być nadany dowódcy za śmiały i pełen inicjatywy czyn bojowy połączony ze skutecznym i umiejętnym dowodzeniem, a także żołnierzowi, który swoim przykładem wpłynął na towarzyszy, doprowadzając ich do wybitnego czynu bojowego lub sam dał przykład niezwykłego męstwa. Krzyżem Srebrnym mogą być także odznaczane za niezwykłe męstwo osoby cywilne, oddziały, miasta i inne zbiorowości.
Order może zostać nadany jedynie w czasie wojny lub nie później niż przez pięć lat od jej zakończenia.
(Sejm RP, Ustawa z 16 października 1992 roku)
Sejm uchwałą z 1919 roku ustanowił święto Orderu Virtuti Militari na 3 maja, a w 1933 roku przeniósł je na 11 listopada. Obowiązuje to do chwili obecnej.
M. G.-K.
