W uzupełnionym katalogu osób inwigilowanych przez organy represji PRL znalazły się wpisy dotyczące Zofii Kossak-Szczuckiej i Gustawa Herlinga-Grudzińskiego – poinformował IPN. Od lat 40. bezpieka prowadziła ich inwigilację i kontrolowała kontakty w kraju i w środowiskach emigracyjnych.
W uzupełnionym katalogu osób inwigilowanych przez organy represji PRL znalazły się wpisy dotyczące wybitnych polskich pisarzy i literatów Zofii Kossak-Szczuckiej i Gustawa Herling-Grudzińskiego – podał w środę Instytut Pamięci Narodowej.
Zofia Kossak–Szczucka(1889-1968), (od 1925 r. Zofia Kossak-Szatkowska) była powieściopisarką, publicystką, dziennikarką i organizatorką Rady Pomocy Żydom „Żegota” oraz Frontu Odrodzenia Polski. Studiowała malarstwo w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie oraz rysunek na Akademii Sztuk Pięknych w Genewie. W czasie I wojny światowej wraz z mężem przebywała w majątku na Wołyniu. Była świadkiem najazdu bolszewików. Przeżycia z tego okresu zawarła w wydanej w 1922 r. „Pożodze”.
Po zakończeniu I wojny wyjechała najpierw do Lwowa, a po śmierci męża wyjechała na Śląsk Cieszyński. W okresie międzywojennym wydała szereg powieści historycznych, które zdobyły popularność w kraju i zagranicą. W 1932 r. odznaczono ją nagrodą literacką województwa śląskiego. Cztery lata później 1936 r. odznaczono ją Złotym Wawrzynem Akademickim Polskiej Akademii Literatury.
W 1941 r. w okupowanej Warszawie współtworzyła konspiracyjną organizację katolicką Front Odrodzenia Polski. Rok później wraz z Wandą Krahelską powołała Radę Pomocy Żydom „Żegota” – podziemną organizację niosącą pomoc Żydom.
W sierpniu 1942 r. tuż po rozpoczęciu likwidacji getta w Warszawie pisarka opublikowała słynny protest: „W ghetcie warszawskim, za murem odcinającym od świata, kilkaset tysięcy skazańców czeka na śmierć.(…) Kto milczy w obliczu mordu – staje się wspólnikiem mordercy. Kto nie potępia – ten przyzwala. Zabieramy przeto głos my, katolicy-Polacy”. Przedstawiając dramatyczny los Żydów, wezwała Polaków do zajęcia jednoznacznego stanowiska. „Protestujemy, kto z nami tego protestu nie popiera, nie jest katolikiem” – pisała wówczas.
Wielokrotnie oskarżano ją o antysemickie poglądy. „Ona nigdy nie była antysemitką. Ona była żarliwą katoliczką, fundamentalną, bo tacy wtedy byli w Polsce katolicy przedsoborowi. Pochodziła z liberalnej, artystycznej rodziny Kossaków, uczęszczała do Szkoły Sztuk Pięknych, bratanica Wojciecha, wnuczka Juliusza. To nie było środowisko antysemitów. Miała jedną czy dwie wypowiedzi w czasie wojny, że +Żydzi są politycznymi wrogami Polaków, ale to nie oznacza, że my możemy być bierni, gdy oni giną+” – wyjaśniał prof. Władysław Bartoszewski, który był jej sekretarzem w latach 1942-43.
W październiku 1943 r. została aresztowana przez Niemców i trafiła do obozu Auschwitz. W 1944 r. ponownie została przewieziona do Warszawy na Pawiak, gdzie na wskutek starań władz podziemnych udało się ją uwolnić na kilka dni przed wybuchem Powstania Warszawskiego, w którym uczestniczyła.
W 1945 r. została skierowana w misji Polskiego Czerwonego Krzyża do Londynu, gdzie zastał ją koniec wojny. Na emigracji pozostała do 1957 r.
Do powrocie do kraju zamieszkała na Śląsku Cieszyńskim. W latach 60. publikowała głównie na łamach prasy katolickiej.
„Jej działalność z okresu okupacji jak i okresu powojennego nie umknęła uwadze funkcjonariuszy UB i SB. Departament I MBP w latach 40. i 50. sygnalizował aktywność pisarki w środowisku emigracji politycznej w Londynie. W zapisach kartotecznych Biura +C+ MSW z lat 1957-1970 odnotowano, że ww. w latach 1942-1944 była zaangażowana w działalność delegatury rządu emigracyjnego, gdzie prowadziła +dział ochrony człowieka+. Z kolei funkcjonariusze Departamentu IV MSW odnotowali w latach 60-tych jej zaangażowanie w działalność publicystyczną oraz w kontakty z działaczami katolickimi oraz prymasem Stefanem Wyszyńskim. Pisarka została odznaczona m.in. medalem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata, Orderem Orła Białego oraz Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski” – podał we środę IPN.
Zofia Kossak-Szczucka zmarła 9 kwietnia 1968 r. w Bielsku Białej.
Gustaw Herling Grudziński był pisarzem, eseistą i dziennikarzem. Urodził się 20 maja 1919 r. w Kielcach. W 1937 r. rozpoczął studia polonistyczne na Uniwersytecie Warszawskim. W tym czasie współpracował z kilkoma czasopismami kulturalnymi, a także redagował tygodnik „Orka na ugorze”.
Po zakończeniu kampanii wrześniowej 1939 r. wraz z grupą kolegów organizował jedną z pierwszych organizacji konspiracyjnych – Polską Ludową Akcję Niepodległościową. W grudniu 1939 r. opuścił Warszawę i wyjechał do Lwowa, a później – do Grodna.
Pod koniec marca 1940 r. został schwytany przez NKWD podczas próby przedostania się na Litwę.
„Znalazłem wreszcie, dzięki pożyczkom, dwóch przemytników gotowych do przerzucenia mnie na Litwę. Jeden z nich nazywał się Mickiewicz. Pod takimi auspicjami zaczęła się moja +Droga do Rosji+. Nasza furka wyminęła rogatki Grodna o północy i ujechała zaledwie dziesięć kilometrów. Samochód policyjny dognał ją w pustym polu, gdzie podobne operacje nie zwracały niczyjej uwagi. Mój Mickiewicz był na usługach NKWD” – pisał w opowiadaniu „Godzina cieni”.
Skazany na pięć lat pobytu w obozie, trafił do łagru w Jercewie. Obozowe przeżycia opisał w „Innym świecie”.
Po podpisaniu w Londynie układu Sikorski-Majski 30 lipca 1941 r. objęła go amnestia. Został zwolniony z łagru w styczniu 1942 r. po głodówce protestacyjnej. Dołączył do armii gen. Władysława Andersa, z którą opuścił ZSRS. Walczył w bitwie pod Monte Cassino, odznaczono go Krzyżem Virtuti Militari.
Po zakończeniu II wojny światowej pozostał na emigracji.
„Kiedy dowiedzieliśmy się o naszych klęskach politycznych, to znaczy po Teheranie i po Jałcie, wtedy zaczęliśmy sobie zdawać sprawę, że już nie wrócimy do kraju. Jeszcze przed bitwą pod Monte Cassino pojawił się ten problem. A mianowicie, czy mamy bić się nadal, czy w ogóle już się nie bić? Myśmy bardzo pilnowali, żeby nie stać się płatnymi kondotierami” – wspominał.
Współtworzył m.in. paryską „Kulturę” i pracował w rozgłośni Radia Wolna Europa. W latach 70. współpracował z Komitetem Obrony Robotników oraz Polskim Porozumieniem Niepodległościowym.
W PRL twórczość Gustawa Herlinga-Grudzińskiego podlegała cenzurze, a on znajdował się w gronie osób ze środowiska paryskiej „Kultury” wobec których SB prowadziła intensywne rozpracowanie.
„Niewątpliwie książka +Inny świat. Zapiski sowieckie+ Herlinga-Grudzińskiego, wydana najpierw w języku angielskim w 1951 r., a dopiero później po polsku, odegrała bardzo istotną rolę w przekazaniu wiedzy o istocie systemu i komunistycznego zniewolenia na Zachód, czyli tam, dokąd nie dotarły Armia Czerwona i NKWD. Na podstawie doświadczeń z obozu w Jercewie i dzięki swojemu wielkiemu talentowi literackiemu potrafił wydobyć to, co jest najważniejsze w tym nieludzkim systemie – metafizyczne zło, które upadla ludzi i czyni z nich niewolników” – powiedział PAP w maju 2019 r. prof. Andrzej Nowak.
„Z zachowanych materiałów archiwalnych wynika, że w latach 1957-1963 Departament III MSW objął pisarza inwigilacją w ramach Sprawy Operacyjnej Obserwacji. Powodem rozpracowania był fakt, że Gustaw Herling-Grudziński wg SB był osobą o +zdecydowanie negatywnym nastawieniu do PRL+. Z tego powodu w czerwcu 1962 r. wpisano go na tzw. indeks osób niepożądanych w PRL, z którego został usunięty dopiero w 1989 r. W latach 70. funkcjonariusze Departamentu II MSW (kontrwywiad) w trakcie realizacji SOR krypt. +Carol+, wskazali na zaangażowanie pisarza w działalność KOR oraz Polskiego Porozumienia Niepodległościowego wskazując, że był on wśród osób aktywnie zaangażowanych w krytykę sytuacji politycznej w kraju oraz władz partyjnych. SB uznała również Herlinga-Grudzińskiego jako osobę stanowiącą za zagrożenie podczas oficjalnych wizyt dostojników PRL w Europie Zachodniej” – poinformował IPN.
Gustaw Herling-Grudziński zmarł 4 lipca 2000 r. w Neapolu.
Maciej Replewicz/PAP
