Twórca pierwszej polskiej jednostki spadochronowej, znakomity organizator, odważny żołnierz. Przez dowództwo brytyjskie niesprawiedliwie uznany winnym porażki operacji „Market Garden”. Osobowość bardzo charyzmatyczna, dowódca wymagający, ale sprawiedliwy, troszczący się o dobro swych poddanych. Po wojnie, podobnie jak wielu innym polskim generałom, nigdy nie było mu dane wrócić do kraju.
Stanisław Franciszek Sosabowski urodził się 8 maja 1892 r. w Stanisławowie, jako syn Władysława i Franciszki z Garbarskich. Fakt, że w wieku 11 lat stracił ojca, spowodował, że wyjątkowo wcześnie osiągnął dojrzałość. Gdy miał 13 lat trudna sytuacja materialna zmusiła go do udzielania korepetycji, dzięki czemu mógł wspomóc matkę wychowującą dwójkę młodszego rodzeństwa. Był to okres kształtowania się jego charakteru – młody Sosabowski już wówczas dał się poznać jako nauczyciel wymagający, zarówno od siebie, jak i od innych.
Jednocześnie nie zaniedbywał własnej edukacji. W latach 1903 – 1910 uczęszczał do Wyższej Szkoły Realnej w Stanisławowie. Ponadto przystąpił do tajnego kółka samokształceniowego. Z czasem weszło ono w skład organizacji narodowo – niepodległościowej „Zarzewie”. W 1909 r. z „Zarzewia” wyłoniła się „Armia Polska”, w której odbył przeszkolenie wojskowe, zyskując stopień podchorążego. Po zdaniu matury rozpoczął trwające kilkanaście miesięcy studia w Akademii Handlowej Krakowie. W międzyczasie „Armia Polska” została przemianowana na jawnie działające Polskie Drużyny Strzeleckie. Warto podkreślić, że z organizacją tą było związanych wielu późniejszych znanych wojskowych: Marian Januszajtis, Janusz Gąsiorowski czy, nieco później, Stefan Rowecki. Gdy w styczniu 1912 r. Sosabowski powrócił do Stanisławowa, został wybrany komendantem 24. Polskiej Drużyny Strzeleckiej. Aktywnie zaangażował się także w organizowanie rodzącego się wówczas na ziemiach polskich ruchu skautingowego.
Od października 1913 r Stanisław Sosabowski służył w armii austro-węgierskiej. Z chwilą wybuchu I wojny światowej znajdował się w 58. Pułku Piechoty w Stanisławowie. Walczył na froncie wschodnim. Podczas walk nad rzeką Leśną w czerwcu 1915 r. został ciężko ranny w nogę. 1 stycznia 1916 r. otrzymał awans do rangi podporucznika. Podczas rekonwalescencji w Ołomuńcu zawarł związek małżeński z Marią z Tokarskich. Z tego związku w styczniu 1917 r. urodził się pierwszy syn, Stanisław, później zasłużony żołnierz AK.
Do końca I wojny światowej, wobec czasowego braku zdolności do służby, Stanisław Sosabowski pracował w administracji wojskowej. W styczniu 1918 r. zostaje mianowany porucznikiem.
W listopadzie 1918 r. wstąpił do tworzonego wówczas Wojska Polskiego. Został przydzielony do służby w Kwaterze Głównej Naczelnego Dowództwa WP w Lublinie oraz awansowany do stopnia kapitana. Od 30 czerwca do 20 lipca 1920 r. brał udział w charakterze eksperta ds. materiałowych wojskowej delegacji polskiej, podczas konferencji alianckiej w belgijskim Spa. Ponieważ wciąż nie doszedł do pełnej sprawności fizycznej, w działaniach wojny polsko – bolszewickiej 1920 r. nie wziął udziału. W tym samym roku został mianowany majorem.
W latach 20. Sosabowski pracuje najpierw w Ministerstwie Spraw Wojskowych, a następnie w Oddziale IV (zaopatrzenia i komunikacji) Sztabu Głównego. W międzyczasie zostaje słuchaczem Wyższej Szkoły Wojskowej, gdzie studiuje w doborowym gronie, m. in. z płk. Walerym Sławkiem, późniejszym premierem Polski. Jest także aktywny naukowo; ogłasza artykuły z dziedziny wojskowości i pracuje w redakcji „Polski Zbrojnej”.
20 kwietnia 1927 r. Stanisław Sosabowski zostaje mianowany podpułkownikiem dyplomowanym. Wkrótce obejmuje dowództwo najpierw 2. Batalionu 75 Pułku Piechoty w Chorzowie, a następnie 1. Batalionu w Rybniku. Wówczas wyrobiła się o nim opinia surowego i wymagającego dowódcy, z drugiej strony troszczącego się o dobro swojej jednostki. W kwietniu 1928 r. zostaje zastępcą dowódcy 3. Pułku Strzelców Podhalańskich w Bielsku. W latach 1930 – 1937 ppłk. Sosabowski pracuje jako kierownik katedry służby sztabów w Wyższej Szkole Wojskowej. Zyskuje bardzo dobrą opinie komendanta uczelni, gen. Tadeusza Kutrzeby. Opublikował wówczas kilka prac m. in. podręcznik dla dowódców kompanii Wychowanie żołnierza – obywatela czy wyróżnioną pierwszą nagrodą Wojskowego Instytutu Naukowo Oświatowego pracę Kwatermistrzostwo w polu.
Mimo, że pracę w charakterze wykładowcy wojskowego wspominał bardzo dobrze, to w styczniu 1937 r. na własną prośbę zostaje przeniesiony na stanowisko dowódcy 9 Pułku Piechoty Legionów w Zamościu. Okres ten wspominał następująco: „Nie ma w czasie pokoju piękniejszego przydziału nad dowodzenie pułkiem. Dowódca jest pełnoprawnym panem swojego pułku, odpowiedzialnym za wszystko, co się w nim dzieje. Kieruje nie tylko służbowym życiem pułku, ale z natury rzeczy – zwłaszcza gdy pułk znajduje się na prowincji – wywiera wpływ na całokształt życia i wychowuje swoich podkomendnych”. Okres udanej pracy w Zamościu przerwały dwa tragiczne wydarzenia: wypadek starszego syna Stanisława, który z ciężkimi obrażeniami trafił na kilka tygodni do szpitala, a następnie śmiertelny wypadek młodszego syna, Jacka, który zginął w wieku zaledwie 16 lat. Odbiło się to bardzo poważnie na stanie psychicznym ppłk. Sosabowskiego.
Na początku stycznia 1939 r. objął dowództwo 21. Pułku Piechoty „Dzieci Warszawy”. W marcu tegoż roku zostaje awansowany do stopnia pułkownika dyplomowanego. Podczas kampanii wrześniowej wraz z pułkiem został przydzielony w skład armii „Modlin”. Po początkowych walkach w rejonie Gruduska i Przasnysza, jego jednostka, zachowując zdolność bojową, wycofała się w rejon Warszawy. Tam od 14 września dowodził odcinkiem „Grochów”, utrzymując pozycje aż do kapitulacji stolicy, która nastąpiła 27 września. Za zasługi wojenne został wówczas odznaczony Krzyżem Virtuti Militari. Po rozwiązaniu pułku, mimo pewnych wątpliwości, zdecydował się pójść do niewoli. Jednak niebawem po przybyciu do obozu przejściowego w Żyrardowie postanowił zbiec i wrócić do Warszawy.
Rychło rozpoczął pracę w podziemnej Służbie Zwycięstwu Polski. Jednak już 21 listopada zostaje wysłany do Lwowa w celach odbudowania organizacji konspiracyjnej. Do Warszawy już nigdy nie będzie dane mu powrócić.
Ze Lwowa w grudniu 1939 r. przedostał się do Budapesztu, skąd zamierzał jechać do Rumuni. Jednak na wniosek gen. Władysława Sikorskiego, zostaje wezwany do Paryża. Drogę tam odbywa najpierw samolotem do Włoch, a stamtąd pociągiem przez Szwajcarię do stolicy Francji. Został tam przyjęty przez Sikorskiego, który oczekiwał wiadomości „z pierwszej ręki” o sytuacji w okupowanym kraju. Na wniosek Naczelnego Dowództwa sporządził bezstronny raport na temat kampanii wrześniowej.
W styczniu 1940 r. został mianowany zastępcą dowódcy 1. Dywizji Piechoty w Bretanii, a kilka miesięcy później – p. o. zastępcy dowódcy formującej się dopiero 4. Dywizji Strzelców. Wobec faktu, że dywizja nie osiągnęła zdolności bojowej, nie wziął udziału w kampanii francuskiej. Po porażce Francuzów, rozkazem gen. Mariana Kukiela, płk. Sosabowski wraz z jednostką ewakuuje się statkiem do Wielkiej Brytanii. 21 czerwca dotarł do Portu w Plymouth.
Następnie zostaje skierowany do Szkocji. Tam przystąpił do organizowania 2. Brygady Strzelców stacjonującej w Biggar. Warunki koszarowe były złe – jednostka obozowała w namiotach, co przy deszczowej, angielskiej pogodzie było szczególne uciążliwe. Warto podkreślić, że zarówno w 4. Dywizji Strzelców we Francji, jak i w 2. Brygadzie Strzelców, wobec luźnego podejścia do obowiązków formalnego dowódcy, gen. Rudolfa Dreszera, to na płk Sosabowskim spoczywał faktyczny ciężar dowodzenia. Także wówczas, gdy 3 lipca 1940 r. decyzją Naczelnego Dowództwa 2. Brygadę Strzelców rozwiązano. Z pozostałych bez przydziału żołnierzy zezwolono mu na zorganizowanie 4. Kadrowej Brygady Strzelców, która w pierwotnym zamyśle miała być później wyekspediowana do Kanady. Ostatecznie jednostki tej do Ameryki nie wysłano; Sosabowski pozostał w Szkocji w miejscowości Eliock.
Od października 1940 r. wybrani przez niego żołnierze rozpoczęli szkolenia dywersyjne w celu późniejszego przerzucenia do kraju. Zimą 1940/1941 płk Sosabowski zorganizował dla swoich żołnierzy kursy narciarskie; od połowy stycznia 1941 r. pojawiła się możliwość szkoleń spadochronowych w Ringway koło Manchesteru. Wówczas pojawił się pomysł zorganizowania Pierwszej Polskiej Brygady Spadochronowej. Celem było dotarcie do Polski „Najkrótszą Drogą”.
Ogromne znaczenie dla przeszkolenia polskich żołnierzy miały ośrodki w Upper Largo, gdzie mieścił się ośrodek wstępnego szkolenia „Małpi Gaj” oraz w Ringway, gdzie odbywano próbne skoki. Szczególny wkład miało dwóch polskich oficerów lotnictwa, por. Jerzy Górecki i por. Julian Gębołyś. To oni pełnili funkcje pierwszych instruktorów spadochronowych. Z czasem powstała w Ringway polska Sekcja Wyszkolenia Spadochronowego prowadzona przez por. Gębołysia, a personel był sukcesywnie uzupełniany ludźmi z Brygady. W latach 1941 – 1945 w Sekcji tej kurs zwykły ukończyło 4825 uczniów, kurs dla zaawansowanych 512, a kurs specjalny 137, nie tylko Polaków. Wśród tej grupy znalazło się kilkudziesięciu ochotników zrzucanych do okupowanego kraju, tzw. „cichociemnych”; wśród nich wielu żołnierzy 1. Brygady Spadochronowej.
Oficjalne powołanie 1. Samodzielnej Brygady Spadochronowej miało miejsce 23 września 1941 r. Obecny był na niej Wódz Naczelny, gen. Sikorski. Mówił on do żołnierzy: „Gdy przyjdzie odpowiednia chwila, jak orły zwycięskie spadniecie na wroga i przyczynicie się pierwsi do wyzwolenia Ojczyzny… Jesteście odtąd Pierwszą Brygadą Spadochronową i wierzę, że kierowani sprawną ręką waszego dowódcy, spełnicie swój obowiązek żołnierski. Wzywam was do dalszej wytrwałej pracy, która przyniesie wolność Polsce, a wam zaszczyt powrotu do Niej – pierwszymi”.
Brygada ta dzięki pracowitości i dyscyplinie swojego dowódcy otrzymała znakomite wyszkolenie.
Zamysł Sosabowskiego był taki, by jednostkę w odpowiednim czasie przerzucić do walki w Polsce. Jednak mimo, że podlegała ona formalnie Naczelnemu Dowództwu, to transport lotniczy, a także dostawa materiałów i uzbrojenia była zależna od Brytyjczyków. Na początku 1944 r. rozpoczęli oni starania, by użyć Brygady Sosabowskiego do walki na froncie zachodnim. 6 czerwca 1944 r. przeszła ona pod zwierzchnictwo brytyjskie. Kilka dni później Stanisław Sosabowski został mianowany generałem brygady.
Po wybuchu Powstania Warszawskiego zamierzał przedostać się wraz z Brygadą na pomoc powstańcom, jednak za sprawą dowództwa brytyjskiego do tego nie doszło. Miało ono bowiem plan skierowania jednostki do działań w największej powietrzno – desantowej operacji II Wojny Światowej, „Market Garden”. Celem aliantów było opanowanie mostów na Renie w Holandii w okolicach Arnhem, by otworzyć drogę do północnych Niemiec. Dzięki temu wojna miała się zakończyć w grudniu 1944 r.
Operacja „Market Garden” rozpoczęła się 17 września 1944 r.. Polskie jednostki zostały rzucone w trzech rzutach. Główne siły Brygady Sosabowskiego wylądowały 21 i 23 września w rejonie miasta Driel. Jej zadaniem było przedostanie się na drugi brzeg Renu i wsparcie walczących tam oddziałów brytyjskich. Niestety, wobec fatalnych warunków atmosferycznych i niedostatecznego rozpoznania przez aliantów (na co zwracał uwagę dowództwu gen. Sosabowski) cała operacja zakończyła się fiaskiem Wobec przewagi niemieckiej, 25 września jednostki brytyjskie zaczęły się wycofywać. 1. Samodzielna Brygada Spadochronowa była zmuszona do osłaniania wycofujących się oddziałów. Straty wojskowe były bardzo duże – 76 % wojsk dywizji brytyjskiej i 23 % stanu brygady Sosabowskiego (740 rannych, poległych lub zaginionych).
Ponieważ zarówno przed, jak i po operacji, gen. Sosabowski nie szczędził krytycznych uwag dotyczących nieodpowiedniego jej przygotowania, został on 26 grudnia 1944 r. odsunięty od dowodzenia Brygadą Spadochronową. Przydzielono mu stanowisko inspektora jednostek etapowych i wartowniczych. Na stanowisku tym pozostał do lipca 1948 r.
Po zakończeniu służby wojskowej generał nie miał łatwego życia na emigracji. Po nieudanych próbach prowadzenia pensjonatu, a następnie sklepu meblowego, w grudniu 1949 r. podjął pracę jako magazynier w fabryce urządzeń elektrycznych. Pracował tam aż do końca 1966 r., gdy przeszedł na emeryturę. Angażował się społecznie w działalność kombatancką i patriotyczną, należąc m. in. do założycieli Związku Polskich Spadochroniarzy. Opublikował wspomnienia: Najkrótszą drogą oraz Droga wiodła ugorem; współpracował z Radiem „Wolna Europa”. Zmarł 25 września 1967 r. w Hillingdon pod Londynem. Prochy gen. Sosabowskiego przewieziono do Polski i złożono na cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie.
Kalendarium – gen. Stanisław Sosabowski
- 8 maja 1892 r. – w Stanisławowie urodził się Stanisław Franciszek Sosabowski jako syn Władysława i Franciszki z Garbarskich.
- 1903-1910 – okres nauki w Wyższej Szkole Realnej w Stanisławowie.
- czerwiec 1910 r. – zdanie matury
- 1910-1911 – okres studiów w Akademii Handlowej w Krakowie
- styczeń 1912 – zostaje komendantem 24. Polskiej Drużyny Strzeleckiej w Stanisławowie
- październik 1913 – listopad 1918 – okres służby wojskowej w armii austro – węgierskiej
- 1914-1918 – bierze udział w I wojnie światowej; podczas walk zostaje ciężko ranny w nogę
- 1 stycznia 1916 r. – awans do rangi podporucznika
- 1916 – zawarcie związku małżeńskiego z Marią Tokarską
- styczeń 1918 – awans do rangi porucznika
- listopad 1918 – wstępuje do odrodzonego Wojska Polskiego
- 15 listopada 1918 r. – awans do rangi kapitana
- 9 listopada 1920 r. – awans do rangi majora
- 20 kwietnia 1927 r. – awans do stopnia podpułkownika dyplomowanego
- 1927-1928 – dowodzi 2. batalionem w Chorzowie, a następnie 1. batalionem w Rybniku
- kwiecień 1928 – zostaje zastępcą dowódcy 3. Pułku Strzelców Podhalańskich w Bielsku
- 1930-1937 – ppłk. Sosabowski pracuje jako kierownik katedry służby sztabów w Wyższej Szkole Wojskowej
- styczeń 1937 – zostaje dowódcą 9 Pułku Piechoty Legionów w Zamościu
- styczeń 1939 – zostaje dowódcą 21. Pułku Piechoty „Dzieci Warszawy”
- marzec 1939 – awans do stopnia pułkownika dyplomowanego
- wrzesień 1939 – udział w kampanii wrześniowej
- jesień 1939 – działalność konspiracyjna w Służbie Zwycięstwu Polski
- grudzień 1939 – przez Lwów i Budapeszt przedostaje się do Paryża
- styczeń 1940 – zostaje zastępcą dowódcy 1. Dywizji Piechoty
- 19-21 czerwca 1940 r. – ewakuacja do Wielkiej Brytanii
- lato 1940 – rozpoczyna organizację 4. Kadrowej Brygady Strzelców
- 23 września 1941 r. – powstaje 1. Samodzielna Brygada Spadochronowa
- 15 czerwca 1944 r. – awans do stopnia generała brygady
- 21 – 26 września 1944 – dowodzi 1. Samodzielną Brygadą Spadochronową w operacji „Market Garden”
- 26 grudnia 1944 r – zostaje odsunięty od dowodzenia 1. Samodzielną Brygadą Spadochronową
- lipiec 1948 – zakończenie służby w wojsku
- 25 września 1967 r. – gen. Stanisław Sosabowski umiera w Hillingdon pod Londynem
Materiał z Fundacji im. J. Chylińskiej
muzhp.pl
